قوله تعالى: من الْموْمنین رجال سباق و سیاق این آیت، مدح صحابه رسول است و ذکر سیر و بیان شرف ایشان که اعلام اسلاماند و امان ایمان، ارکان دولت و آثار ملت و اختران سپهر دعوت، بر بساط توحید صف پیشین ایشانند، در دفتر تفرید سطر نخستین ایشانند، ناقلان شرع و ناقدان دین ایشانند، مشاهدان وحى و تنزیل ایشانند، خواب و آرام بر خود حرام کردند تا در میدان دین خرام کردند، روز و شب همى تاختند تا سراپرده کفر برانداختند، تخم عبادت کاشتند تا بر سعادت برداشتند، علم شعار ایشان و زهد دثار ایشان و رحمت نثار ایشان، نصرت رایت ایشان و السابقون السابقون آیت ایشان، سبقتْ لهمْ منا الْحسْنى بدایت ایشان و سقاهم ربهم غایت ایشان. من الْموْمنین رجال در شأن ایشان. حق جل جلاله در قرآن بسه جایگه ایشان را رجال خواند: رجال یحبون أنْ یتطهروا پاکى دوست دارند و بپاکى کوشند از آنکه دین اسلام را بنا بر پاکى است.
قال النبی (ص): «بنى الدین على النظافة».
و قال (ص): «ان الله تعالى طیب لا یقبل الا الطیب» الله پاک است، هر چه صفت پاکى دارد از اقوال و افعال و حرکات و سکنات تو آن را بپذیرد و در جریده سعادت بنویسد و هر چه بتو آلوده بود از جمیع سعادت ننویسد و نهپذیرد، بهشت جوهرى پاک است، قرآن مجید ازو خبر چنین داد که: و مساکن طیبة فی جنات عدْن، اگر آلایشى دارى راهت ندهند و اگر بصفت پاکى روى ترا گویند: سلام علیْکمْ طبْتمْ فادْخلوها خالدین.
و آنجا که فرمود: رجال لا تلْهیهمْ تجارة و لا بیْع عنْ ذکْر الله ایشان را بصفت ذکر بستود یعنى که دنیا و مشغله دنیا ایشان را از ذکر الله باز ندارد، پیوسته زبان ایشان در ذکر باشد و دل در مهر، هر که قدم در کوى توحید نهاد و قلم بر لوح در سعادت وى برفت، بر منشور دولت او این طغرا کشیدند که: و اذْکروا الله کثیرا فاذْکرونی أذْکرْکمْ یک ساعت او را از ذکر خویش غافل نگذارند، مهجور آن مهجور که از ذکر او غافل باشد و از جمال نام او محروم، اگر همه انبیا خواهند که مهجورى را بجمال یک کلمت از کلمات ذکر بینا گردانند نتوانند، زیرا که کلید گنج ذکر بدست توفیق است و هر آن ذکرى که از سر غفلت رود و دل از آن بىخبر بود هم چنان است که آن حارس که بر بام قلعه بانک بر میدارد و دزد نقب میبرد، حارس میگوید: من مىبینم هاى اى دزد! و لکن دزد کالا مىبرد و بگفت او مبالات نکند داند که او مىنبیند و بعادت و غفلت چنان میگوید. باز در خانهاى که صعلوکى باشد، زهره ندارد دزد که گرد آن خانه گردد «إن عبادی لیْس لک علیْهمْ سلْطان».
اى جوانمرد! نکتهاى بشنو که هزار جان ارزد: آدم و حوا در بهشت بودند فرمان آمد که اى آدم و اى حوا! از من مشغول مگردید و از ذکر من غافل مباشید که شیطان دزد است مترصد بنشسته تا چون راه زند بر شما، یک طرفة العین قوت ذکر ازیشان وا ایستاد، دزد درآمد و بر ایشان راه بزد. از جناب جبروت عتاب آمد که اى آدم چرا عهد ما فراموش کردى؟ آدم گفت: بار خدایا امانم ده، زینهارم ده تا جوابى بدهم، خطاب آمد که اى آدم ترا امان دادم چه خواهى گفت؟ آدم گفت: «إن فی ذلک لذکْرى لمنْ کان له قلْب»، یادگار در دل توان داشت، تو دل ببردى، ذکروا دل بشد خانه خالى ماند، دزد درآمد دستش گشاده شد فأزلهما الشیْطان عنْها. خداوندا! اکنون که کار افتاد، کریم تویى! بکرم خود این بیچاره را میزبانى کن.
سدیگر جاى که در قرآن صفت مردان گفت، این آیت ورد است: رجال صدقوا ما عاهدوا الله علیْه مردانى که وفاى عهد صفت ایشان، صدق در قول و عمل سیرت ایشان، در راه خدا از بهر اعزاز دین و اعلاء کلمه حق تن سبیل کردن و جان در خطر نهادن پیشه ایشان. اینست که رب العالمین فرمود: فمنْهمْ منْ قضى نحْبه و منْهمْ منْ ینْتظر صد هزار جان مقدس فداى آن ضربت قهر باد که در میدان وفا بر صفات آن مردان کار زارى روز احد فرو آمد. رسول خدا ایشان را گفت: «زملوهم و دمائهم فانهم یبعثون یوم القیامة و اوداجهم تشخب دما، اللون لون الدم و الریح ریح المسک» فردا که ایشان را حشر کنند، آن قطرهاى خون از صفات ایشان در عرصات قیامت بر بساط عزت همى چکد، و غرض از آن جلوهگرى آن بود تا خلق بدانند که کشتگان راه خدا کداماند.
در خبر صحیح است که از رفتگان هیچ کس را بدین عالم فانى رغبتى نباشد مگر شهیدان راه حق را که خواهند که ایشان را بدین عالم سفلى باز فرستند تا در وفا و رضاى او دیگر باره جان را فدا کنند. عجب نیست گر آن جوانمردان در راه خدا تن سبیل میکردند و جان همى باختند که هر جا که نقطه صدق پیدا گردد، حقیقت عشق مرگ از جانش برخیزد، زیرا که وعده لقا بدر مرگ است انکم لن تروا ربکم حتى تموتوا و عزت قرآن درخواست این میکند که فتمنوا الْموْت إنْ کنْتمْ صادقین. اگر در صدق محبت قدمى دارى، یا در تمنى وصال او بیقرار گشتهاى، روز مرگ را بجان و دل استقبال کن که روز بار و هنگام وصال آن روز است و وعده لقا آنجا. و در خبر است که «لا راحة للمومن من دون لقاء ربه».
آوردهاند که موسى کلیم صلوات الله علیه عزرائیل پیش وى آمد تا قبض روح وى کند، موسى گفت نخست این پیغام من بحضرت عزت برسان که هیچ دوست دیدى که از دوست خود جان بستاند؟ عزرائیل آن پیغام بگزارد، جوابش دادند که وا او بگو که هیچ دوست دیدى که دیدار دوست خود نخواهد؟ «من احب لقاء الله احب الله لقاه و من کره لقاء الله کره الله لقاه».
لیجْزی الله الصادقین بصدْقهمْ فى الدنیا بالتمکین و النصرة على العدو و اعلاء الرایة و فى الآخرة بجمیل الثواب و جزیل المآب و الخلود فى النعیم المقیم و التقدیم على الامثال بالتکریم و التعظیم میگوید صادقان را پاداش کردار دهد هم در دنیا و هم در عقبى، در دنیا ایشان را وقت خوش دهد بر استعمال علم و تعظیم امر و اتباع سنت، و در عقبى ایشان را زندگانى خوش دهد میان سماع و شراب و دیدار، عیشى بىعتاب و نعمتى بىحساب و دیدارى بىحجاب. و گفتهاند جزاء صدق ایشان در دنیا آنست که کید شیطان و مکر دشمن از ایشان دفع کند. بو یزید بسطامى را گفتند: کار تو با ابلیس چونست؟ گفت: جیراننا فى امن منه همسایگان ما بحشمت ما از وساوس او بر آسودهاند، سى سال گذشت تا ابلیس را یاراى آن نبودست که قدم در کوى ما نهد، قال الله تعالى: إن عبادی لیْس لک علیْهمْ سلْطان.
ابراهیم خواص گوید: وقتى در بادیه ره گم کردم، شخصى را دیدم که آمد و مرا بس راه آورد، گفتم تو کیستى؟ گفت مرا نمىدانى؟! منم آن سر بىدولتان که مرا ابلیس گویند. گفتم چونست که کار تو آنست که مردم را از راه برى نه براه باز آرى؟ گفت من بیراهان را از راه برم، اما آنان که بر سر راه حق باشند بایشان تقرب کنم و بخاک قدم ایشان تبرک نمایم.
اى جوانمرد! عنایت ازلى گوهر صادقان را رنگى دهد که هر که در ایشان نگرد اگر بیگانه بود آشنا گردد، ور عاصى بود عارف گردد، ور درویش بود توانگر گردد.
ابراهیم ادهم گفت: وقتى کشش روم در باطن من سر برزد، گفتم آیا چه حال است این و از کجا افتاد این کشش در باطن من؟! همى سر بزدم و رفتم تا بدار الملک روم در سرایى شدم، جمعى انبوه آنجا گرد آمده، آن زنارهاى ایشان بدیدم، غیرت دین در من کار کرد، پیراهن از سر تا پاى فرو دریدم و نعرهاى چند کشیدم، آن رومیان فراز آمدند و همى پرسیدند که ترا چه بود و در تو چه صفرا افتاد؟ گفتم من این زنارهاى شما نمىتوانم دید. گفتند همانا تو از محمدیانى؟ گفتم آرى من از محمدیانم. گفتند کارى سهل است بما چنین رسید که سنگ و خاک بنبوت محمد گواهى میداد و از جمادیت این زنارهاى ما حالت آن سنگ و خاک دارد، اگر با تو صدقى هست از خدا بخواه تا این زنارهاى ما بنبوت محمد گواهى بدهد تا ما در دائره اسلام آئیم. ابراهیم سر بر سجده نهاد و در الله زارید، گفت: خداوندا! بر من ببخشاى و حبیب خویش را نصرت ده و دین اسلام را قوى کن. هنوز آن مناجات تمام ناکرده که هر زنارى بزبانى فصیح میگفت: «لا اله الا الله محمد رسول الله». ایشان چون آن حال دیدند زنارها بگسلانیدند و نعرههاى شوق زدند و گفتند: لا اله الا الله محمد رسول الله.
اى جوانمرد! آثار نظر صادقان بهر خارستان خذلان که رسد عبهر دین بر آید، برکات انفاس ایشان بهر شورستان ادبار که تابد عنبر عشق بوى دهد، اگر بمفلس نگرند توانگر شود، اگر بزنار دار نگرند مقبول درگاه عزت شود.
إنما یرید الله لیذْهب عنْکم الرجْس أهْل الْبیْت... رب العالمین منت مىنهد بر مصطفى عربى که خواست ما و حکم ما آنست که اهل بیت تو پاک باشند از هر چه آلایش خلقیت است و اوساخ بشریت، تا از خانه بکدخداى ماند همه چیز الطیبات للطیبین و الطیبون للطیبات گفتهاند که «رجس» ایدر افعال خبیثه است و اخلاق دنیه، افعال خبیثه فواحش است ما ظهر منْها و ما بطن، و اخلاق دنیه هوى و بدعت و بخل و حرص و قطع رحم و امثال آن، رب العالمین ایشان را بجاى بدعت سنت نهاد، و بجاى بخل سخاوت، و بجاى حرص قناعت، و بجاى قطع رحم وصلت و شفقت. آن گه فرمود: و یطهرکمْ تطْهیرا و شما را پاک مىدارد از آنکه بخود معجب باشید یا خود را بر در الله دالتى دانید یا بطاعت و اعمال خود نظرى کنید.
پیر طریقت گفت: نظر دو است: نظر انسانى و نظر رحمانى. نظر انسانى آنست که تو بخود نگرى، و نظر رحمانى آنست که حق بتو نگرد، و تا نظر انسانى از نهاد تو رخت بر ندارد نظر رحمانى بدلت نزول نکند. اى مسکین! چه نگرى تو باین طاعت آلوده خویش و آن را بدرگاه بىنیازى او چه وزن نهى، خبر ندارى که اعمال همه صدیقان زمین و طاعات همه قدسیان آسمان اگر جمع کنى در میزان جلال ذى الجلال پر پشهاى نسنجد. لکن او جل جلاله با بىنیازى خود بنده را به بندگى مىپسندد و راه بوى مىنماید، الله لطیف بعباده لطیف است به بندگان خویش. میگوید لطف ما بین و رحمت از ما دان و نعمت از ما خواه و سْئلوا الله منْ فضْله.
إن الْمسْلمین و الْمسْلمات... رب العالمین درین آیت بندگان خود را در رفتن راه دین منازل روشن مىنماید و آن گه ایشان را بلطف خود در آن روش مىستاید و برحمت خود مزد عظیم و ثواب کریم مىدهد، خود راه مىنماید و خود بر روش میدارد و آن گه بنده را در آن مىستاید. اینت کرم و لطافت! اینت رحمت و رأفت! «إن الْمسْلمین و الْمسْلمات» مسلماناناند احکام شریعت را گردن نهاده و در راه حقیقت خویشتن را بیفکنده، الْموْمنین و الْموْمنات مومناناند با قرار زبان و تصدیق از میان جان و عمل بارکان، و الْقانتین و الْقانتات طاعت گزاراناند و فرمان برداران بروز در کار دین و بشب در خمار شربت یقین، و الصادقین و الصادقات راستاناند هم در گفتار هم در کردار هم در عقد و هم در عهد، و الصابرین و الصابرات شکیبایاناند در نزول بلیات و مفاجات قضیات، و الْخاشعین و الْخاشعات شکستگاناند در نزول بلیات و مفاجات قضیات، و الْخاشعین و الْخاشعات شکستگاناند و فروتنان بحکم رضا داده و بقدم عجز پیش سلطان حقیقت ایستاده، و الْمتصدقین و الْمتصدقات بخشندگاناند هم بمال و هم بنفس، حق هیچ کس بر خود بنگذاشته و از راه خصومت با خلق برخاسته، و الصائمین و الصائمات ممسکاناند از ناشایست، خاموشاناند از ناپسند بحکم طریقت، روزهداران بر وفق شریعت، و الْحافظین فروجهمْ و الْحافظات پاسداراناند ظاهر خود را تا در حرام نیوفتند، گوشواناناند باطن خود را تا خلق نبینند، و الذاکرین الله کثیرا و الذاکرات خداى را یاد کنندگاناند بزبان و یادداشتگاناند بدل.
پیر طریقت گفت: اى یادگار جانها و یاد داشته دلها و یاد کرده زبانها! بفضل خود ما را یاد کن و بیاد لطفى ما را شاد کن. اى قائم بیاد خویش و زهر یاد کننده بیاد خود پیش! یاد تو است که ترا به سزا رسد و رنه از رهى چه آید که ترا سزد.
الهى! تو بیاد خودى و من بیاد تو، تو برخواست خودى و من بر نهاد تو.
أعد الله لهمْ مغْفرة و أجْرا عظیما الیوم سهولة العبادة و دوام المعرفة و غدا تحقیق السول و نیل ما فوق المأمول.